Edinilmiş (Adaptif) Bağışıklık Sistemi
Edinilmiş bağışıklık sistemi (aynı zamanda adaptif bağışıklık sistemi olarak da bilinir), omurgalılarda bulunan ve patojenlere karşı oldukça özelleşmiş bir savunma mekanizmasıdır. Doğal bağışıklık sistemi'nden farklı olarak, edinilmiş bağışıklık, bir organizmanın yaşamı boyunca maruz kaldığı antijenlere yanıt olarak gelişir. Bu, önceki enfeksiyonlara karşı immünolojik hafıza oluşturulmasını ve gelecekteki enfeksiyonlara karşı daha hızlı ve daha etkili bir yanıt verilmesini sağlar.
Temel Özellikler
Edinilmiş bağışıklık sisteminin temel özellikleri şunlardır:
- Özgüllük: Belirli antijenlere (patojenler veya toksinler üzerindeki moleküler işaretler) karşı son derece özelleşmiş yanıtlar üretir.
- Çeşitlilik: Çok çeşitli antijenleri tanıyabilir. Bu çeşitlilik, B hücreleri ve T hücreleri'nin reseptörlerinin genetik olarak yeniden düzenlenmesiyle sağlanır.
- Hafıza: Bir antijenle karşılaştıktan sonra, sistem o antijeni daha sonra daha hızlı ve etkili bir şekilde tanıyıp yanıtlayabilen hafıza hücreleri oluşturur. Bu, aşıların temelini oluşturur.
- Ayırım: Vücudun kendi hücreleri ile yabancı hücreler arasında ayrım yapabilir ve genellikle kendi hücrelerine saldırmaz (otoimmünite oluşmadığı sürece).
Bileşenler
Edinilmiş bağışıklık sisteminin temel bileşenleri şunlardır:
- Lenfositler: Edinilmiş bağışıklığın ana hücreleri olan lenfositler, kemik iliğinde üretilir ve daha sonra farklı türlere farklılaşır:
- B Hücreleri: Antikor üreten hücrelerdir. Her B hücresi, belirli bir antijene bağlanan bir antikor üretir. Aktive edildikten sonra, plazma hücreleri'ne dönüşerek büyük miktarlarda antikor salgılarlar.
- T Hücreleri: Antijenleri doğrudan veya dolaylı olarak tanıyıp yanıt veren hücrelerdir. İki ana türü vardır:
- Yardımcı T Hücreleri (CD4+): Diğer bağışıklık hücrelerini (B hücreleri, sitotoksik T hücreleri ve makrofajlar) aktive ederek bağışıklık yanıtını düzenlerler. HIV virüsü, yardımcı T hücrelerine saldırarak AIDS'e yol açar.
- Sitotoksik T Hücreleri (CD8+): Enfekte olmuş veya kanserli hücreleri doğrudan öldürürler.
- Antikorlar (İmmünoglobulinler): B hücreleri tarafından üretilen ve belirli antijenlere bağlanan proteinlerdir. Antikorlar, patojenleri nötralize edebilir, kompleman sistemini aktive edebilir veya fagositozu teşvik edebilir. Beş ana antikor sınıfı vardır: IgG, IgM, IgA, IgE ve IgD.
- Antijen Sunan Hücreler (APC'ler): Antijenleri T hücrelerine sunan hücrelerdir. En önemli APC'ler dendritik hücreler, makrofajlar ve B hücreleri'dir.
- Sitokinler: Bağışıklık hücreleri arasındaki iletişimi sağlayan sinyal molekülleridir. İnterlökinler (IL), interferonlar (IFN) ve tümör nekroz faktörü (TNF) gibi çeşitli sitokinler bağışıklık yanıtını düzenler.
- Major Histocompatibility Complex (MHC): Hücrelerin yüzeyinde bulunan ve antijenleri T hücrelerine sunan moleküllerdir. İki ana sınıfı vardır: MHC sınıf I (tüm çekirdekli hücrelerde bulunur) ve MHC sınıf II (APC'lerde bulunur).
Edinilmiş Bağışıklık Yanıtının Türleri
Edinilmiş bağışıklık yanıtı iki ana türe ayrılır:
- Hümoral Bağışıklık: Antikorlar aracılığıyla sağlanan bağışıklıktır. B hücreleri antijenleri tanır ve antikor üretir. Antikorlar, patojenleri nötralize edebilir, kompleman sistemini aktive edebilir veya fagositozu teşvik edebilir.
- Hücresel Bağışıklık: T hücreleri aracılığıyla sağlanan bağışıklıktır. Sitotoksik T hücreleri enfekte olmuş veya kanserli hücreleri doğrudan öldürürken, yardımcı T hücreleri diğer bağışıklık hücrelerini aktive ederek bağışıklık yanıtını düzenler.
Bağışıklık Hafızası
Edinilmiş bağışıklık sisteminin en önemli özelliklerinden biri bağışıklık hafızasıdır. Bir antijenle ilk kez karşılaşıldığında, bağışıklık sistemi o antijene özgü hafıza B hücreleri ve hafıza T hücreleri oluşturur. Bu hafıza hücreleri uzun süre yaşayabilir ve aynı antijenle tekrar karşılaşıldığında daha hızlı ve etkili bir bağışıklık yanıtı verilmesini sağlar. Bu, aşıların temelini oluşturur.
Bağışıklık Sistemi Bozuklukları
Edinilmiş bağışıklık sistemi, çeşitli bozukluklardan etkilenebilir:
- Otoimmün Hastalıklar: Bağışıklık sisteminin vücudun kendi hücrelerine saldırdığı durumlardır. Örnekler arasında romatoid artrit, lupus ve multipl skleroz bulunur.
- İmmün Yetmezlikler: Bağışıklık sisteminin normal işlevini yerine getiremediği durumlardır. İmmün yetmezlikler doğuştan (genetik) veya edinsel (örneğin, HIV enfeksiyonu) olabilir.
- Alerjiler: Normalde zararsız olan maddelere (alerjenlere) karşı aşırı bağışıklık yanıtıdır. Astım, egzama ve besin alerjileri yaygın alerjik reaksiyonlardır.
- Kanser: Bağışıklık sistemi, bazı kanser hücrelerini tanıyıp yok edebilir. Ancak, kanser hücreleri bağışıklık sisteminden kaçabilir veya bağışıklık sistemini baskılayabilir. İmmünoterapi, bağışıklık sistemini kanser hücrelerine karşı savaşmak için uyaran bir tedavi yöntemidir.
Sonuç
Edinilmiş bağışıklık sistemi, omurgalıların patojenlere karşı savunmasında hayati bir rol oynar. Özgüllüğü, çeşitliliği ve hafızası sayesinde, organizmaları enfeksiyonlara karşı etkili bir şekilde korur. Bağışıklık sistemi bozuklukları, ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Bağışıklık sisteminin anlaşılması, hastalıkların önlenmesi ve tedavisi için yeni stratejilerin geliştirilmesine yardımcı olur.